در گفت وگو با ایزو وب مطرح شد:
لزوما برداشت آب های زیرزمینی علت فرونشست نیست
یک کارشناس منابع آب اظهار داشت: علت شکل گیری فرونشست در کشور بیشتر ناشی از تغییر رویکرد علمی-تاریخی ما به سدسازی های بی رویه است که مانع حرکت آب به پایین دست و عدم تغذیه آب خوان می گردد.
به گزارش ایزو وب به نقل از مهر، در دو دهه اخیر اخبار فرونشست زمین در مناطق مختلف و هشدار احتمال فرونشست در بعضی دشت های کشور بمراتب شنیده می شود. برخی کارشناسان یک سوم دشت های کشور را تحت تأثیر فرونشست و علت اصلی این پدیده را برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی برای توسعه کشاورزی عنوان می کنند. در حقیقت فرونشست می تواند زمینه ساز نتایج خیلی از جمله تخریب آب خوان ها، خطوط جاده ای، راه آهن، باند فرودگاه ها، خطوط انتقال آب، گاز، نفت، تخریب تأسیسات، سدها، مناطق روستایی و شهری و کوچ الزامی شود.
تعریف فرونشست
بنا بر تعریف مراجع علمی فرونشست به جابه جایی بافت خاک آبرفتی در سطح خود، در محور قائم و به سمت پایین است. وقتی فرونشست در یک دشت رخ می دهد، دانه بندی و ترکیب لایه های آن آب خوان را به هم نمی زند. در حقیقت آب لایه ها را تخلیه و آنها را فشرده می کند، اتفاقی که در فرونشست رخ می دهد، به هم خوردن ذرات نسبت به هم، است؛ دانه هایی که بر روی هم قرار داشتند داخل فضای خالی یکدیگر می افتند. در سطح زمین ممکنست این حرکت به شکل بیرون زدگی چاه ها (به اصطلاح کشاورزان سبزشدگی چاه ها) یا بصورت یک خط ممتد بروز می کند. در صورت تشبیه فرونشست به یک کاسه بزرگ سبزشدگی در مرکز و فرونشست در لبه کاسه اتفاق می افتد.
علل بروز فرونشست
فرونشست ها در دو دسته طبیعی و غیر طبیعی قرار می گیرند، دسته طبیعی به طور معمول نسبت به عوامل غیرطبیعی از سرعت و اهمیت کمتری برخوردار می باشند. دلیلهای بروز آنها می تواند کوه زایی، آتشفشان، زلزله، تغییرات خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، حرکات آهسته و ناگهانی زمین باشد اما دلیلهای عوامل غیرطبیعی یا انسان زاد شامل تخلیه سیالات داخل زمین، معدن کاری، آماده سازی زمین برای ساخت و ساز و کشاورزی، تغییر مسیر رودخانه ها و ایجاد موانع بر مسیر رودها یا به عبارتی سدسازی می تواند باشد. در این بین تخلیه سیالات زمین خصوصاً آب بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. آب به طور معمول برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی به روش های مختلف خصوصاً حفر چاه استخراج می گردد. تعداد چاه های مجاز کشور در سال ۱۳۹۸ بیش از ۴۸۷ هزار حلقه و میزان برداشت از آنها بیش از ۴۸ میلیارد مترمکعب بود؛ علاوه بر این تعداد ۳۲۱ هزار چاه بدون مجوز با دبی ۷ میلیارد مترکعب در سال شناسایی شده است.
تغییر رویکرد از عملکرد علمی- تاریخی
در همین راستا محمد ملایی، کارشناس منابع آبی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: علت شکل گیری فرونشست در کشور بیشتر ناشی از تغییر رویکرد از عملکرد علمی- تاریخی و بهره گیری از کاریزها، سدهای زیرزمینی، بندها و آب بندها به سدسازی بی رویه و گاهی غیرعلمی بدون تجهیز پایین دست به ابزار بهره گیری مناسب از آب های سطحی است که مانع حرکت آب به پایین دست و در نتیجه عدم تغذیه آب خوان می گردد.
برداشت آب های زیرزمینی لزوماً دلیل فرونشست در کشور نیست
وی اضافه کرد: با مطالعاتی که در از برخی مناطق شهر تهران انجام شده، این نتیجه حاصل شده است که برداشت آب های زیرزمینی و کاهش سطح آب خوان لزوماً دلیل فرونشست نیست. طبق این مطالعات فرونشست در مناطق ۱۷، ۱۸و ۱۹ شهرداری و به سمت شرق و جنوب تهران بیشتر اتفاق افتاده است درحالی که سطح آب خوان در این مناطق بالا بوده است؛ از طرفی در مناطق ۵، ۲۱ و ۲۲ که برداشت آب های زیرزمینی برای شرب بیشتر صورت می گیرد و سطح آب خوان افت داشته، فرونشست کمتر بوده است. از این موارد نتیجه گرفته می شود که علاوه بر برداشت آب زیرزمینی، جنس خاک منطقه هم نقش به سزایی در روند فرونشست دارد.
اصلاح ساختار سیاست های کلان مدیریت منابع آب کشور
ملایی ضمن اشاره به این که هم اکنون کارگروهی تحت عنوان سازگاری با کم آبی با مسئولیت وزیر نیرو از سال ۱۳۹۶ مشغول به فعالیت است و حاصل فعالیتهای این کارگروه در قالب برنامه های سازگاری با کم آبی استانها مدون شده است، اضافه کرد: عمده مصوبات این کارگروه نظارت و کنترل برداشت از چاه ها و پیشگیری از کشت محصولات با نیاز آبی بالا است درحالی که بعضی سدسازی های بی رویه و غیرعلمی در کشوری خشک و نیمه خشک از انتقال آب به پایین دست و تغذیه سفره های زیرزمینی جلوگیری می نماید و متأسفانه این رویه اجرائی وزارت نیرو که متولی اصلی آب کشور است نقش به سزایی در فرونشست دارد.
این کارشناس منابع آبی خاطرنشان کرد: وزارت نیرو در حالی از کاهش برداشت آب های زیرزمینی و مقابله با چاه های بدون مجوز بعنوان سیاست و راه حل اصلی سخن می گوید که بنا بر آمار منابع و مصارف آب کشور سهم این چاه ها در تخلیه منابع آب زیرزمینی تنها ۱۳ درصد است و ۸۷ درصد بقیه مربوط به چاه هایی است که خود وزارت نیرو برای آنها پروانه قانونی صادر کرده است.
تغذیه آب آب خوان ها
وی اضافه کرد: یکی دیگر از راهکارهای کاهش فرونشست مرتفع ساختن نقصها طرح احیا و تعادل بخشی آب های زیرزمینی است. ایراد اصلی طرح تعادل بخشی، بسنده کردن به کاستن از تخلیه آب خوان ها و غفلت از تغذیه و افزایش ورودی آب خوان هاست. این چه تعادل بخشی است که همیشه اهتمام دارد ترازویی را که یک کفه آن خالی است، یعنی رها شدگی آبخیزداری در کشور، با صرف پرداختن به کفه دیگر آن یعنی کنترل مصارف به تعادل بکشاند؟
ملایی افزود: نداشتن ساختار واحد و مجتمع مدیریت تغذیه و تخلیه آب خوان ها سبب گشته است طرح احیا و تعادل بخشی آب های زیرزمینی کارایی لازم را نداشته باشد. آب خیزداری، آب خوانداری و تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی یکی از ظرفیت های مهمی است که باید در اولویت های برنامه های سند ملی سازگاری با کم آبی جای گیرد.
توسعه روش های نوین آبیاری
این کارشناس منابع آب ضمن اشاره به این که توسعه آبیاری تحت فشار یکی دیگر از راهکارهای کاهش فرونشست است، اظهار داشت: در این روش راندمان آبیاری در حدود ۷۰ درصد افزایش می یابد. البته باید توجه داشت اگر آب صرفه جویی شده برای توسعه کشت بیش از حد مورد استفاده قرار گیرد، آبیاری تحت فشار تأثیر مثبتی برای منابع آب نخواهد داشت برای اینکه در روش آبیاری سنتی ۳۰ درصد آب به آب خوان باز می گردد ولی در روش تحت فشار این آب حذف می گردد.
واگذاری مدیریت آب خوان به مردم و نمایندگان آنها
وی اضافه کرد: استفاده از ظرفیت ذی نفعان و مردم محلی در مدیریت آب خوان ها بسیار تأثیرگذار است. معیشت مردم محلی وابسته به کشاورزی و کشاورزی وابسته به آب و آب وابسته به زنده ماندن آب خوان است و استفاده از این اصل می تواند در خیلی از تصمیم گیری ها و برنامه ریزی ها مورد توجه قرار گیرد. واگذاری مدیریت آب خوان به مردم و نمایندگان آنها با نظارت دستگاههای مرتبط از خیلی از هزینه های اضافی کاهش می دهد و پایش برداشت از چاه ها را میسرتر می سازد.
ملایی ضمن اشاره به این که در گذشته هم مدیریت آب توسط میراب، یعنی کسی که مردم او را قبول داشتن صورت می گرفت، اظهار داشت: باید این ساختار در قالب شورا و شرکت های خدماتی ایجاد گردد و نسبت به توانمندسازی این تشکل های مردمی اقدام نمود و وظایف مدیریت دشت را به خود آنها سپرد؛ البته این امر نیازمند اصلاح برخی قوانین و نظارت مستمر است. نمونه اجرا شده این امر در دشت گرمسار است؛ در دشت گرمسار یک عدد چاه بدون مجوز وجود ندارد برای اینکه مردم خود مراقب و محافظ منابع آبشان هستند. در کشور استرالیا برای مدیریت حوضه GAP اتحادیه ای از مصرف کنندگان تشکیل شده است و دولت فقط نظارت می کند. امروز این آب خوان با وجود برداشت مستمر نه فقط افت نکرده بلکه فشار و میزان آرتزینش افزایش پیدا کرده است، وسعت این حوضه از تمام سرزمین ما بیشتر است.
به کارگیری ظرفیت آب های نامتعارف
این کارشناس منابع آب عنوان کرد: استفاده از آب های نامتعارف نیز می تواند بار بسیاری را از دوش آب خوان های آبرفتی بردارد. تعریف منابع آب جدید و استفاده از ظرفیت آب های نامتعارف بسیار راهگشاست. در حقیقت تنوع بخشی به منابع آب فرصت استفاده از ظرفیت های آب در مواقع مورد نیاز را به وجود می آورد.آب ژرف، تصفیه پساب، باران زایی و تقطیر رطوبت مناطق شرجی ( air to water) ظرفیت هایی است که می تواند به کارگرفته شود و از فرونشست بکاهد.
آمایش سرزمین
ملایی در آخر تاکید کرد: یکی دیگر از راهکارهای مدیریت فرونشست آمایش سرزمین است. طبق مطالعه ای که یک شرکت مهندسی در سال ۱۳۵۴ انجام داده است، به توسعه کرانه های جنوب و ایجاد بنادر و نواحی صنعتی بر کناره های خلیج فارس و دریای عمان اولویتی اساسی داده شده است برای اینکه تامین منابع اولیه و آب در این مناطق میسرتر است؛ حال آنکه در سال های جاری بجای گسترش صنایع در مناطق پر آب، آنها در مناطق کم آب گسترش یافته اند و خود این امر سبب فشار بر منابع آب زیرزمینی و در نتیجه فرونشست شده است.
در اختتام لازم به تاکید است بطور کلی با یک برنامه ریزی کارشناسی، منسجم و مدیریت واحد تغذیه و تخلیه آب خوان و استفاده از ظرفیت مردم می توان نسبت به مدیریت صحیح و احیا آب خوان های در معرض تهدید فرونشست کشور اقدام نمود. نظام مدیریت آب کشور باید مورد بازنگری قرار گیرد و نقصها آن اصلاح گردد. برنامه ریزی ها باید در سطوح بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت انجام پذیرد و از طولانی شدن روند اجرای برنامه ها هراسی نداشت برای اینکه در صورت برنامه ریزی صحیح و اجرای آن توسط تمام دولت ها، نتایج مثبت آن در آینده دیده خواهد شد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب